De uitgangssituatie
Het moet uitgroeien tot de Silicon Valley op het gebied van duurzaamheid: Chemelot. In zo’n vijftien jaar tijd transformeerde het voormalige terrein van chemieconcern DSM in Geleen zich tot een bedrijvenpark van 60 fabrieken en 150 bedrijven en een campus met onderwijs- en onderzoeksorganisaties in chemie en materialen. Slechts één fabriek is nog van DSM, de rest is inmiddels in handen van andere spelers uit binnen- en buitenland.
Sterke samenhang
De uitgangspunten van Chemelot: open innovatie door het onderling delen van kennis en vaardigheden en het uitwisselen van ideeën. De onderlinge verwevenheid binnen het bedrijvencluster is sterk: het product van de ene fabriek is vaak de grondstof van de andere. Dat vergroot de complexiteit, maar schept ook gemeenschappelijke kansen en synergiemogelijkheden.
Ambitieuze toekomstvisie
In 2016 hebben de grotere bedrijven - in overleg met de provinciale overheid en het ministerie van Economische Zaken - Visie 2025 opgesteld om de meest duurzame en meest concurrerende chemie- en materialensite van West-Europa te worden en zo de toekomst van Chemelot als de belangrijkste aanjager van de Limburgse economie veilig te stellen. In 2018 is dat gecompleteerd met de toevoeging dat Chemelot ook de meest veilige site van West-Europa moet worden.
De grootste aandachtsgebieden voor het realiseren van de visie: proactieve communicatie met de externe omgeving, acquisitie van nieuwe bedrijven, verbetering van infrastructuur en governance en verduurzaming van de locatie.
Actie!
Visie 2025 voorziet weliswaar in actiepunten, maar een integraal plan met bijbehorende aanpak ontbreekt. Bovendien verschillen de partijen van mening over de concrete uitwerking. De visie moet dus worden omgezet in actie. Daarnaast is er behoefte aan coördinatie en verbinding om alle in- en externe stakeholders met hun verschillende belangen bij elkaar te brengen en met elkaar te laten samenwerken aan het gemeenschappelijke belang.
De interim opdracht
Begin februari 2017 krijgt Robert Claasen als vennoot van Custom Management de opdracht om als interim directeur een coördinerende organisatie voor heel Chemelot op te zetten en daarmee de uitvoering van de visie te waarborgen.
Samen vergroenen
Die visie moet Chemelot klaarmaken voor een toekomst waarin het bedrijvencluster een maatschappelijke license to operate blijft verdienen en proactief moet zijn in de klimaattransitie. Dat is voor één bedrijf al een opgave, laat staan voor een heel complex van bedrijven. Aan de andere kant schept die gezamenlijkheid juist ook voordelen, bijvoorbeeld samen sneller en efficiënter vergroenen. Chemelot is verantwoordelijk voor 13% van de CO2-uitstoot van de totale Nederlandse industrie, maar wil in 2050 CO2-neutraal zijn.
Raad van toezicht
Het is de taak van de interim directeur om de complexiteit in goede banen te leiden en de kansen te verzilveren. Hij legt daarbij verantwoording af aan een raad van toezicht, waarin vertegenwoordigers van de bedrijven van Chemelot zitting hebben. De vergaderingen worden gehouden in zaal Lancelot, genoemd naar de rechterhand van de mythische King Arthur en de beroemdste ridder van diens Ronde Tafel, waarnaar ook de naam Chemelot verwijst. Ook de vergaderingen van de interim directeur met de raad van toezicht vinden plaats aan een grote ronde tafel: een prima opstelling, iedereen heeft dezelfde positie.
De aanpak
Twee weken na het aantreden van de interim directeur, kondigt de Onderzoeksraad voor Veiligheid aan onderzoek naar de Chemelot-site te gaan doen, naar aanleiding van incidenten uit voorgaande jaren. De interim directeur ziet het positief: het toont aan dat de buitenwereld Chemelot inmiddels ziet als één locatie in plaats van als individuele partijen én het creëert de sense of urgency om verandering te bewerkstelligen.
Oog in oog met ongeruste bewoners
Allereerst wordt het thema veiligheid als speerpunt aan Visie 2025 toegevoegd. Ook wordt de communicatie met omwonenden opgepakt. Op de eerste wijkbijeenkomst staat de interim directeur oog in oog met boze en ongeruste bewoners, ondersteund door een onafhankelijke communicatiedeskundige. Er zullen nog vele bijeenkomsten volgen. Wanneer Chemelot twee derde van de fabrieken stillegt om de veiligheid te garanderen, vertelt de interim directeur dat persoonlijk op camera bij het NOS Journaal. Het afschakelen gaat gepaard met hoge vlammen op het complex. Ook dat wordt goed uitgelegd aan omwonenden.
Bouwen aan vertrouwen
Communicatie stond toch al hoog op de veranderagenda van de interim directeur. Voorheen communiceerden de bedrijven alleen gezamenlijk in noodsituaties. De interim directeur wil bouwen aan begrip en vertrouwen voor Chemelot bij alle belangrijke stakeholders en ook de positieve kanten benadrukken. Hij formeert een team voor structurele communicatie met de externe omgeving namens de gehele site: niet alleen defensief, maar ook en vooral proactief. De gevolgde aanpak: open en transparant zijn en steeds vertellen en uitleggen waar Chemelot mee bezig is. Zo worden de burgers en de betrokken overheden stap voor stap meegenomen in het verbeterproces en groeit gaandeweg het vertrouwen.
One shop stop
Een ander urgent thema is acquisitie. Het is al tien jaar geleden dat de laatste nieuwe partij een fabriek bouwde op Chemelot, terwijl nieuwe aanwas belangrijk is: hoe meer bedrijven, hoe lager de kosten van de site. De complexiteit van de clusterorganisatie maakt het echter moeilijk voor nieuwe bedrijven om ‘hun weg te vinden’. De interim directeur formeert een acquisitieteam. Dat haalt niet alleen nieuwe bedrijven binnen, maar helpt ze ook om zich op Chemelot te settelen door als centraal aanspreek-en servicepunt te fungeren: een one stop shopping concept. Zo wordt een nieuwe Japanse speler in contact gebracht met een ander Japans bedrijf en wordt er ondersteuning geregeld bij het zoeken naar personeel.
Urgentie en gemeenschappelijke agenda
Ook duurzaamheid staat hoog op de agenda van de interim directeur. De meest duurzame site van West-Europa word je niet zomaar. De visie is er: nul CO2-emissie in 2050, de helft in 2030. Er ligt echter nog geen concreet plan. Ook hier zet de interim directeur een speciaal team op om zaken in beweging te krijgen. Het regeerakkoord zorgt bovendien voor urgentie en een gemeenschappelijke agenda. De interim directeur vertegenwoordigt Chemelot aan de klimaattafels op nationaal niveau. Ook daar draait alles om samenwerking. Dat voorbeeld stimuleert ook de samenwerkingsbereidheid van de bedrijven ‘thuis’ in Limburg.
Gezamenlijk kenniscentrum
De inspanningen resulteren in een aantal concrete acties, zoals de oprichting van Brightsite, een kenniscentrum voor de verduurzaming van de procesindustrie door de ontwikkeling van innovatieve technologie. Daarbij werken de bedrijven op Chemelot niet alleen met elkaar samen op de Brightlands Campus, maar ook met partijen als TNO, Universiteit Maastricht en Sitech Services.
Duurzaamheid geïntegreerd in strategie
De duurzaamheidsambities van Chemelot worden ook geïntegreerd in de strategie: zo wordt het acquisitieteam ingezet om nieuwe ketenpartners en investeerders binnen te halen om de transitie te vergemakkelijken én tegelijkertijd het cluster uit te breiden en verder te versterken. Het mes snijdt zo aan twee kanten.
Blauwdruk voor nieuwe governancestructuur
Verduurzaming is een proces van lange adem, net als het verbeteren van de infrastructuur, waarvoor projecten worden opgestart rond spoor, snelweg en omgevingswet. De interim directeur coördineert de afstemming met de betrokken overheden. De grootste uitdaging ligt echter niet extern, maar intern: het veranderen van de governance. Er is sprake van een historisch gegroeide ingewikkelde structuur, met verschillende (aandelen)belangen en vormen van zeggenschap. De interim directeur schetst de contouren van een toekomstig overkoepelend bestuurlijk model, zoals dat van het Rotterdams Havenbedrijf - immers ook een cluster van onderling afhankelijke bedrijven op één locatie - met een permanente directie en een raad van commissarissen. Het realiseren daarvan zal echter een langjarig proces zijn, dat onder een volgende interim directeur verder moet worden gebracht. Wel heeft het oprichten van een Chemelot Board inmiddels geleid tot nieuwe site-brede initiatieven op het gebied van veiligheid en HR.
De meerwaarde van de interim directeur
Onafhankelijke positie
De interim directeur kan bij Chemelot allereerst waarde toevoegen door zijn positie: hij heeft ervaring in de chemische sector en heeft eerder geacteerd op het snijvlak van overheid en bedrijfsleven. Het is een wereld die hij begrijpt. Zijn materiekennis stelt hem in staan concrete inhoudelijke voorstellen te doen en verschaft hem de noodzakelijke autoriteit bij de betrokken partijen om zijn rol goed te kunnen vervullen. Tegelijkertijd is hij als buitenstaander onafhankelijk, kan hij boven de partijen en hun verschillende belangen staan en is hij gericht op de continuïteit.
Hands-on benadering in stakeholdermanagement
Met zoveel spelers en belangen ligt verlamming en een vacuüm op de loer. Maar zonder concrete actie is Visie 2025 niets meer dan een mooie PowerPoint-presentatie. De interim directeur fungeert als katalysator en hanteert daarbij een hands-on benadering: gewoon beginnen en stap voor stap opereren. Verbindend leiderschap en een goede fasering zijn cruciaal om alle stakeholders op één lijn te krijgen: eerst de common ground ontginnen, dan pas de lastige thema’s aanpakken.
Teams inzetten
De interim directeur zet teams in om de verandering op het gebied van communicatie, acquisitie en duurzaamheid in gang te zetten. Hij kiest bewust voor een mix: technische mensen uit de Chemelot-bedrijven zelf én externe mensen uit andere disciplines. Het acquisitieteam krijgt medewerkers met commerciële vaardigheden, het duurzaamheidsteam mensen die de vertaling naar de buitenwereld kunnen maken. Zo wordt de traditioneel interne gerichtheid omgezet in een meer externe blik. De interim directeur is niet alleen goed in het formeren van teams, maar ook in het motiveren ervan. Zo ontstaat er beweging en zelfs enthousiasme, dat naar de achterban en naar buiten wordt uitgedragen.
De resultaten
Binnen twee jaar heeft Chemelot vijf nieuwe bedrijven geacquireerd met een positieve businesscase voor de site. Daarnaast heeft een veelvoud aan nieuwe bedrijven interesse getoond, waarmee de basis is gelegd voor een goede concurrentiepositie naar de toekomst.
Chemelot heeft verder inmiddels een collectieve veiligheidsaanpak en concreet duurzaamheidsplan, waarmee de ambitie van meest veilige en duurzame chemische locatie goed op de kaart staat. Ook de reputatie van Chemelot is zowel op landelijk als lokaal niveau verbeterd.
Tot slot is de samenwerking tussen partijen inmiddels zover ontwikkeld dat wordt gekeken naar een overkoepelend governancemodel. Het daadwerkelijk invoeren daarvan is een complex en langdurig proces, dat zorgvuldig moet worden gecoördineerd door een nieuwe onafhankelijke interim directeur met een commitment voor de lange termijn. Het is aan de inmiddels benoemde opvolger Loek Radix om dat proces te begeleiden.
De terugblik
Robert Claasen heeft de leiding bij Chemelot per 1 oktober 2019 overgedragen aan zijn opvolger. De interim directeur blikt tevreden terug op zijn opdracht:
‘We hebben echt stappen kunnen zetten. Zo kijk ik met trots naar een initiatief als Brightsite. Het meest uitdagend tijdens de opdracht was het om alle in- en externe stakeholders om tafel te krijgen en ze ondanks de verschillende belangen op één lijn te krijgen. Volgens de betrokken partijen heb ik daarbij een goede verbindende rol kunnen spelen. Daar ben ik blij om.’
Samen puzzel oplossen
‘Wat ik heb geleerd is het grote belang van communicatie. Je kunt de wereld niet in één dag veranderen en meteen volledig aan de eisen van de externe omgeving voldoen. Je kunt wél uitleggen wat er aan de hand is, vertellen hoe je daarmee aan de slag bent en welke voortgang je daarbij boekt, zoals tijdens de bewonersbijeenkomsten. Ik vond het interessant om daarbij te zijn: zelf te horen wat er speelt en met mensen in gesprek te gaan. Met overheden communiceer je weer op een andere manier. Ook het deelnemen aan de Klimaattafel was leerzaam: je moet samen een lastige puzzel zien op te lossen.’
Tijd voor nieuw leiderschap
‘Het vliegwiel is in gang gezet en draait. Dan is het tijd om de leiding over te dragen aan een nieuwe leider, die verdergaat op de ingeslagen weg en de ambities van Chemelot helpt realiseren: onze eigen Silicon Valley, de meest concurrerende, duurzame en veilige chemie- en materialensite van West-Europa.’